مننژیت یا سرسام، التهاب پرده‌های محافظی می‌باشد که مغز و نخاع را پوشانده‌اند و به‌طور مشترک مننژ یا شامگان نامیده می‌شوند. این التهاب ممکن است عامل ویروسی، باکتریایی، یا سایر ریزاندامگان داشته باشد، و در موارد کمتری در اثر تجویز داروهای خاصی به وجود آید.مننژیت می‌تواند به دلیل نزدیکی التهاب به مغز و نخاع، زندگی بیمار را به خطر اندازد؛ بنابراین این شرایط را تحت عنوان فوریت پزشکی دسته‌بندی می‌کنند.
رایج‌ترین نشانه‌های مننژیت سردرد و خشکی گردن همراه با تب، گیجی یا هشیاری دگرگون شده، استفراغ، و ناتوانی در تحمل نور (نور هراسی) یا صداهای بلند (صدا هراسی) می‌باشد. معمولاً در کودکان فقط نشانه‌های غیراختصاصی مانند تحریک‌پذیری و خواب‌آلودگی مشاهده می‌شود. اگر ضایعهٔ پوستی مشاهده شود، ممکن است نشان دهندهٔ علت مشخصی برای مننژیت باشد؛ مثلاً، مننژیت در اثر باکتری مننگوکوک ممکن است همراه با ضایعهٔ پوستی مشخصی باشد.
علائم و نشانه‌ها
در بزرگسالان، رایج‌ترین نشانهٔ مننژیت سردرد شدید است که در حدود ۹۰٪ از مننژیت‌های باکتریایی رخ می‌دهد و همراه با خشکی پس گردن (ناتوانی در انعطاف راحت گردن به سمت جلو به دلیل افزایش سفتی گردن و خشک شدگی است). نشانه‌های تشخیصی سه‌گانهٔ کلاسیک عبارتند از خشکی پس گردن، تب شدید ناگهانی، و وضعیت ذهن دگرگون شده؛
خشکی پس گردن در ۷۰٪ مننژیت‌های باکتریایی در بزرگسالان رخ می‌دهد. سایر علائم مننژیت شامل وجود علامت کرنیگ مثبت یا علامت برودژینسکی می‌باشد. علامت کرنیگ به این صورت تشخیص داده می‌شود که شخص طاق‌باز خوابیده، و مفصل ران و زانو ۹۰ درجه انعطاف یافته‌اند. در شخصی که علامت کرنیگ مثبت دارد، درد موجب محدود شدن کشش راحت زانو می‌شود. علامت مثبت برودژینسکی وقتی رخ می‌دهد که انعطاف گردن موجب انعطاف غیرارادی زانو و مفصل ران می‌شود. اگرچه علائم کرنیگ و برودژینسکی هردو معمولاً برای آزمایش مننژیت به کار می‌روند، حساسیت این آزمون‌ها محدود است. البته این دو دقت بسیار خوبی برای مننژیت دارند: این نشانه‌ها به‌ندرت در سایر بیماری‌ها رخ می‌دهند. آزمون دیگری به نام «آزمایش فشار تکانه‌ای» به تعیین وجود یا عدم وجود مننژیت در تب و سردرد گزارش شده کمک می‌کند. از فرد خواسته می‌شود تا سرش را به صورت افقی به سرعت بچرخاند؛ اگر این کار موجب بدتر شدن سردرد نشد، مننژیت نامحتمل است.
مننژیت ایجاد شده توسط باکتری «نایسریا مننژیتیدیس» (که به نام «مننژیت مننگوکوک» معروف است) را می‌توان به دلیل گسترش سریع ضایعهٔ پوستی ناشی از خون مردگی که ممکن است بر سایر علائم تقدم داشته باشد، از مننژیت‌های ایجاد شده با عوامل دیگر متمایز کرد. این ضایعهٔ پوستی شامل تعداد زیادی لکه‌های ریز و غیرطبیعی بنفش یا قرمز («ابره») بر روی بالاتنه، انتهای دست و پا، غشاهای مخاطی، ملتحمهٔ چشم، و (گاهی) کف دست یا کف پا می‌باشد. این ضایعهٔ پوستی رنگ پریده نمی‌شود؛ وقتی با انگشت یا ته‌لیوان آن را فشار بدهیم، قرمزی از بین نمی‌رود. اگرچه این ضایعهٔ پوستی الزاماً در مننژیت مننگوکوک وجود ندارد، نسبتاً خاص همین بیماری است؛ البته گاهی هم در مننژیت ایجاد شده با سایر باکتری‌ها وجود دارد.[۱] سایر علامت‌های مننژیت ممکن است شامل علائم بیماری دست، پا و دهان و تبخال‌های اندام تناسلی باشد که هردو همراه با انواع مننژیت‌های ویروسی هستند.
عوارض اولیه
شارلوت کلورلی-بیسمن مبتلا به مننژیت مننگوکوک حاد در کودکی؛ در مورد او ضایعهٔ پوستی ناشی از خون مردگی بدل به قانقاریا شد و قطع عضو تمام اعضا ضروری شد. او از بیماری نجات یافت و بدل به نمونه‌ای برای برنامهٔ واکسیناسیون مننژیت در نیوزیلند شد.
مشکلات دیگری هم ممکن است در مراحل اولیهٔ بیماری رخ دهد. این مشکلات ممکن است نیاز به درمانی خاص داشته باشد، و گاهی نشان دهندهٔ بیماری وخیم یا پیش‌آگهی بدتری است. عفونت ممکن است شروع‌کنندهٔ مسمومیت عفونی باشد، یک سندروم واکنشی التهابی در بدن از افت فشار خون، تپش سریع قلب، دمای بالا یا پایین غیرطبیعی بدن، و تنفس سریع. در مرحلهٔ اول ممکن است فشار خون بسیار پایین اتفاق بیفتد، به ویژه اما نه منحصر به مننژیت مننگوکوک؛ این مسئله ممکن است موجب نرسیدن خون کافی به سایر اندام‌ها شود. انعقاد درون‌رگی منتشر، فعالیت بیش از حد لخته شدن خون، ممکن است مانع جریان خون به اندام‌ها شود و در مقابل خطر خون‌ریزی را افزایش دهد. قانقاریا اندام‌ها ممکن است در بیماری مننگوکوک رخ بدهد. عفونت‌های شدید مننگوکوک و پنوموکوک ممکن است منجر به خون‌ریزی غدد فوق کلیوی شده و به سندروم واترهوس-فردریشن ختم شود که اغلب کشنده است.
بافت‌های مغز ممکن است متورم شوند، فشار داخل جمجمه ممکن است افزایش یابد و مغز متورم شده ممکن است از طریق بستر جمجمه دچار فتق شود. این اتفاق را می‌توان از طریق کاهش سطح هوشیاری، از دست رفتن واکنش مردمک به نور، و وضع اندامی غیرطبیعی مشاهده کرد. تشنج ممکن است به دلایل مختلف اتفاق بیفتد؛ در کودکان، تشنج در مراحل اولیهٔ مننژیت رایج است (در ۳۰٪ موارد) و لزوماً نشانگر عاملی اساسی نیست. تشنج ممکن است در نتیجهٔ فشار افزایش یافته و مناطقی از بافت مغز که ملتهب شده‌است باشد. تشنج موضعی (تشنجی که یک اندام یا بخش از بدن را درگیر می‌کند)، تشنج پایدار، تشنج دیر به دیر و مواردی که نمی‌توان به آسانی با دارو کنترلشان کرد نشان دهندهٔ نتیجهٔ ضعیف‌تری در درازمدت هستند.
التهاب مننژها ممکن است منجر به وضعیت غیرطبیعی در اعصاب جمجمه‌ای شود، گروهی از اعصاب که از ساقهٔ مغز شروع شده و مناطق سر و گردن را تغذیه می‌کنند و در کنار سایر عملکردها، حرکات چشم، حرکات صورت، و شنوایی را کنترل می‌کنند. علائم دیداری و از دست رفتن شنوایی ممکن است پس از مرحله‌ای مننژیت ادامه یابد. التهاب مغز (آنسفالیت) یا عروق خونی آن (واسکولیتیس مغزی)، به همراه شکل گرفتن لخته‌های خونی در رگ‌ها (ترومبوز سیاهرگی مغزی) ممکن است منجر به ضعف، از دست رفتن حواس، یا حرکت و عملکرد غیرطبیعی بخشی از بدن که در ارتباط با قسمت آسیب دیدهٔ مغز می‌باشد شود.
عوامل
مننژیت معمولاً به علت عفونت با ریزاندامگان عارض می‌شود. اکثر عفونت‌ها به دلیل ویروس است، و باکتری، قارچ، و تک‌یاخته‌ها علت‌های رایج بعدی هستند. اصطلاح «مننژیت بدون عفونت» به مواردی از مننژیت گفته می‌شود که در آن‌ها هیچ‌گونه عفونت باکتریایی قابل تشخیص نیست. این نوع مننژیت معمولاً علتی ویروسی دارد، اما ممکن است به دلیل عفونت باکتریایی باشد که بخشی از آن درمان شده‌است، وقتی که باکتری از مننژها ناپدید می‌شود یا پاتوژنها فضایی متصل به مننژها را عفونی می‌کنند (مثلاً سینوزیت). التهاب غشاء داخلی قلب (عفونت دریچه‌های قلب که خوشه‌های کوچکی از باکتری را در جریان خون پخش می‌کند) ممکن است علت مننژیت بدون عفونت باشد. همچنین ممکن است مننژیت بدون عفونت در نتیجهٔ عفونت با اسپیروکت‌ها باشد، نوعی باکتری که دارای «ترپونیما پالیدوم» (عامل سیفلیس و «بورلیا بورگدورفری» که برای ایجاد بیماری لایم شناخته شده‌است) است. ممکن است با مننژیت در مالاریای مغزی (مالاریایی که مغز را عفونی می‌کند) رو به رو شویم یا مننژیت آمیبی، مننژیتی که به دلیل عفونت با آمیب‌هایی مانند «ناگلریا فولری» به وجود می‌آید، که در منابع آب شیرین وجود دارند.
انواع مننژیت
مننژیت بر اساس علت بوجود آورنده آن می‌تواند ویروسی، باکتریایی، قارچی، انگلی و یا غیرعفونی باشد. مننژیت ویروسی کم خطرتر از مننژیت باکتریایی است و برای درمان آن نیازی به تجویز آنتی‌بیوتیک نیست. زیرا آنتی بیوتیک‌ها بر روی ویروس‌ها تأثیری ندارند. این نوع مننژیت اغلب بدون نیاز به دارو و تنها با استراحت و کنترل شرایط بالینی بیمار بهبود می‌یابند. هرچند ممکن است در برخی موارد پزشک اقدام به تجویز دارو بکند ولی در کل تمام مراقبت‌های بالینی سرماخوردگی مانند استراحت مطلق، مصرف زیاد مایعات، پائین آوردن تب با پاشویه و… می‌توانند برای این نوع مننژیت مؤثر باشند. در صورتی که سن نوزاد شما بسیار پائین باشد و یا پزشک در تشخیص نوع مننژیت مردد باشد ممکن است نوزاد شما در بیمارستان بستری شود تا هم آزمایش تشخیصی بر روی او انجام شود و هم تحت مراقبت‌های ویژه قرار بگیرد.
مننژیت باکتریایی اما شدیدتر از نوع ویروسی است و برای درمان آن تجویز آنتی‌بیوتیک در سریع‌ترین زمان ممکن لازم است. نوزاد شما به احتمال زیاد در بیمارستان بستری می‌شود تا تزریق وریدی آنتی‌بیوتیک برای او صورت بگیرد. اگر تشخص مننژیت در نوزاد زود صورت بگیرد احتمال درمان کامل وجود دارد. هرچه تشخیص دیرتر انجام شود و درمان دیرتر آغاز شود احتمال درمان صد در صد بیماری کاهش پیدا می‌کند و ممکن است عوارضی با کودک باقی بماند.
مننژیت باکتریایی
مننژیت باکتریایی نوعی بیماری تهدید کننده‌ی زندگی است که در صورت عدم تشخیص و درمان به موقع، می‌تواند عوارض جدی مانند آسیب مغزی، کاهش شنوایی و در نهایت مرگ را ایجاد کند. این شکل از بیماری، معمولا زمانی اتفاق می‌افتد که باکتری وارد جریان خون شده و به مغز و نخاع منتقل شود. انواع باکتری‌هایی که می‌توانند باعث نوع باکتریایی شوند عبارتند از: هموفیلوس آنفولانزا (معمولا نوع B)، استرپتوکوکوس پنومونیه (عامل ذات الریه)، لیستریا مونوسیتوژنز، استافیلوکوکوس اورئوس و نایسریا مننژیتیدیس. علائم نوع باکتریایی اغلب با آنفولانزا اشتباه گرفته می‌شود. که این موضوع می‌تواند تشخیص را دشوار کند.
این باکتری‌ها می‌توانند از طریق سرفه، عطسه یا بزاق (هنگام بوسیدن یا تنفس دهان به دهان) از فردی به فرد دیگر منتقل شوند. اشکال خاصی از مننژیت باکتریایی می‌تواند در اثر خوردن غذای آلوده نیز ایجاد شوند.
مننژیت باکتریایی با آنتی بیوتیک قابل درمان است. بهترین راه برای محافظت در برابر مننژیت باکتریایی، واکسیناسیون است.
مننژیت ویروسی
مننژیت ویروسی شایع‌تر از نوع باکتریایی آن است و معمولا شدت بیماری در آن کم‌تر است. بیش‌تر موارد مننژیت ویروسی ناشی از انتروویروس است، اما ویروس‌های رایج دیگر مانند سرخک، اوریون، آبله مرغان و هرپس سیمپلکس نیز می‌توانند منجر به بیماری شوند.
علائم مننژیت ویروسی با علائم نوع باکتریایی بیماری مشابه است. ویروس در مایع مغزی نخاعی رشد نمی‌کند، به همین دلیل نوع ویروسی این بیماری، اغلب خود به خود و بدون درمان برطرف می‌شود. ممکن است استفاده از داروهای ضد ویروسی نیز لازم شود. در برخی موارد، بسته به عواملی مانند نوع ویروس ایجاد کننده‌ی عفونت، سن بیمار و ضعف سیستم ایمنی، بیماری می‌تواند کشنده باشد.
این نوع مننژیت می‌تواند از طریق مدفوع آلوده، به طور مثال پس از تعویض پوشک یا استفاده از توالت، منتقل شود. انترو ویروس‌هایی که باعث مننژیت ویروسی می‌شوند نیز می‌توانند از طریق ترشحات چشم، بینی و دهان یا ترشحات موجود در تاول، منتقل شوند.
نوع ویروسی این بیماری، معمولا طی ۷ تا ۱۰ روز بهبود می‌یابد. استراحت کافی و مصرف مسکن و داروهای ضد ویروسی می‌تواند به تسکین علائم کمک کند. برای جلوگیری از مننژیت ویروسی، دستان خود را کاملا بشویید و از تماس مستقیم با فردی که به این بیماری مبتلا است، خودداری کنید. مطمئن شوید که علیه سرخک، اوریون، سرخجه و آبله مرغان، واکسینه شده‌اید.
مننژیت انگلی
این شکل از بیماری باعث عفونت مغزی می‌شود که به سرعت طی ۱ تا ۱۲ روز پیشرفت می‌کند. علائم مننژیت انگلی، ۱ تا ۷ روز پس از ورود عامل عفونت به بدن، ظاهر می‌شود. انگل ایجاد کننده‌ی بیماری، در سراسر جهان در منابع گرم آب شیرین (مانند دریاچه‌ها، رودخانه‌ها و چشمه‌های آب گرم)، خاک، آب تخلیه شده از منابع صنعتی، استخرهای شنا و آبگرمکن‌ها دیده شده است. ارگانیسم میکروسکوپی، از طریق بینی وارد بدن می‌شود و به مغز می‌رود و در آنجا شروع به تخریب بافت مغز می‌کند. نوع انگلی این بیماری، نمی‌تواند از طریق تماس فرد به فرد منتقل شود.
مننژیت قارچی
مننژیت قارچی، به علت ورود قارچ به جریان خون اتفاق می‌افتد. افرادی که دارای سیستم ایمنی ضعیف هستند، بیش‌تر در معرض خطر ابتلا به این نوع بیماری قرار دارند. مننژیت قارچی اغلب در اثر استنشاق هاگ قارچ از خاک آلوده یا فضولات پرندگان یا خفاش ایجاد می‌شود. درمان شامل مصرف دوره‌های طولانی داروهای ضد قارچ با دوز بالا است که معمولا در بیمارستان از طریق تزریق داخل وریدی انجام می‌شود. نوع قارچ و وضعیت سیستم ایمنی بدن بیمار، مدت زمان درمان را تعیین می‌کند.
مننژیت کریپتوکوکی، که ناشی از قارچ است، رایج‌ترین شکل مننژیت در افراد مبتلا به HIV است.
مننژیت غیر عفونی
مننژیت غیر عفونی، مانند مننژیت انگلی و قارچی، قابل انتقال از شخصی به شخص دیگر نیست. این نوع بیماری، به طور معمول در نتیجه‌ی سرطان، لوپوس، آسیب به سر، جراحی مغز یا برخی از داروها ایجاد می‌شود.
چگونه می‌توان از مننژیت پیشگیری کرد؟
داشتن سبک زندگی سالم، به ویژه اگر در معرض خطر بیش‌تری هستید، در پیشگیری از این بیماری بسیار مهم است.
استراحت کافی داشته باشید، سیگار نکشید، از تماس با افراد بیمار اجتناب کنید.
واکسن‌ها می‌توانند از شما در برابر انواع خاصی از مننژیت، محافظت کنند. این واکسن‌ها عبارتند از: واکسن هموفیلوس آنفلوانزای نوع B، واکسن دوگانه‌ی پنوموکوکی و واکسن مننگوکوک.
رعایت بهداشت شخصی نیز می‌تواند به شما در جلوگیری از ابتلا به این بیماری کمک کند. برخی از انواع مننژیت از طریق تماس نزدیک با مایعات بدن فرد آلوده مانند بزاق و ترشحات بینی منتقل می‌شود.
از به اشتراک گذاشتن نوشیدنی‌ها، ظروف و وسایل شخصی که ممکن است به بزاق یا مایعات دیگر آلوده باشند، خودداری کنید.
مننژیت چه عوارضی را ایجاد می‌کند؟
عوارض این بیماری می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
سپتی سمی (گسترش عفونت در خون)
کاهش شنوایی
کاهش بینایی
آرتروز
سردردهای میگرنی
آسیب مغزی
سکته‌ی مغزی
هیدروسفالی
مشکلات حافظه و تمرکز
تشنج‌های مکرر (صرع)
مشکلات هماهنگی، حرکت و تعادل
قطع اندام آسیب دیده
مشکلات کلیوی
اختلال در خواب
مرگ (به طور کلی، تخمین زده می‌شود که از هر ۱۰ مورد مننژیت باکتریایی، ۱ مورد کشنده باشد).
مننژیت چگونه تشخیص داده می‌شود؟
چندین آزمایش برای تایید تشخیص و بررسی ویروسی یا باکتریایی بودن مننژیت، انجام می‌شود. این آزمایشات ممکن است شامل موارد زیر باشد:
معاینه فیزیکی برای یافتن علائم مننژیت: تشخیص این بیماری با معاینه‌ی فیزیکی آغاز می‌شود. سن، اقامت در خوابگاه و حضور در مراکز درمانی، می‌تواند سرنخ‌های مهمی باشند.
آزمایش خون برای بررسی وجود باکتری یا ویروس.
پونکسیون کمری: نمونه‌ای از مایع اطراف نخاع از طریق ستون فقرات، گرفته می‌شود و افزایش فشار در سیستم عصبی مرکزی، التهاب یا وجود باکتری یا ویروس در مایع نخاعی بررسی می‌شود. این تست، هیچ آسیبی به نخاع وارد نمی‌کند.
سی تی اسکن یا ام آر آی: برای بررسی هرگونه مشکل در مغز مانند تورم، آبسه‌ی مغزی یا سینوزیت.
عکس اشعه‌ی ایکس از قفسه‌ی سینه: این روش تصویربرداری می‌تواند وجود ذات الریه، سل یا عفونت‌های قارچی را نشان دهد. مننژیت می‌تواند پس از ابتلا به ذات الریه نیز ایجاد شود.
کشت خون: این تست می‌تواند باکتری‌های موجود در خون را شناسایی کند و همچنین آنتی بیوتیک مناسب برای درمان را تعیین کند.
آیا واکسنی برای مننژیت وجود دارد؟
بله، برای چندین نوع مننژیت باکتریایی، واکسن وجود دارد. اگرچه نوع ویروسی بیماری، شایع‌تر است اما اگر نوع باکتریایی این بیماری به سرعت درمان نشود، خطرناک‌تر خواهد بود. به همین دلیل، واکسن‌های اصلی برای این بیماری، باکتریایی هستند.
اولین واکسن، واکسن دوگانه‌ی مننگوکوک است که ۴ نوع سویه‌ی متداول باکتریایی را هدف قرار می‌دهد. ماندگاری بیش‌تری دارد و از ایمنی و محافظت بیش‌تری برخوردار است.
واکسن دوم، یک سویه‌ی خاص را هدف قرار می‌دهد و مدت زمان ایمنی و محافظت آن بسیار کوتاه‌تر است. تزریق این واکسن فقط برای افراد خاصی توصیه می‌شود.
واکسن MMR باعث محافظت در برابر سرخک، اوریون و سرخجه می‌شود. مننژیت گاهی می‌تواند به عنوان عارضه‌ی این بیماری‌ها ایجاد شود. این واکسن معمولا در ۱ سالگی به نوزادان تزریق می‌شود.
واکسن پنوموکوک و واکسن آنفولانزا نیز به پیشگیری از ذات الریه و آنفولانزا جلوگیری می‌کنند. این بیماری‌ها می‌توانند باعث مننژیت شوند.
عوارض جانبی واکسن مننژیت شامل درد، قرمزی و سوزش در محل تزریق است. برخی از افراد ممکن است ۱ یا ۲ روز پس از تزریق، دچار تب خفیف شوند. لرز، سردرد، درد در مفاصل و خستگی را نیز تجربه کنند.
چه کسانی باید علیه مننژیت مننگوکوکی واکسینه شوند؟
این ۵ گروه در معرض خطر هستند و باید واکسن مننژیت بزنند:
دانشجویانی که تازه وارد دانشگاه شده‌اند و در خوابگاه زندگی می‌کنند و واکسن مننژیت را دریافت نکرده‌اند.
کودکان با سن ۱۱ تا ۱۲ سال.
افرادی که به کشورهایی سفر می‌کنند که این بیماری در آنجا شایع است.
کودکان با سن ۲ سال یا بالاتر که طحال ندارند یا سیستم ایمنی بدنشان ضعیف است.
نوجوانان.
مننژیت چگونه درمان می‌شود؟
این بیماری با توجه به علت آن درمان می‌شود.
نوع باکتریایی بیماری، نیاز به بستری فوری در بیمارستان دارد. تشخیص و درمان به موقع از آسیب مغزی و مرگ جلوگیری می‌کند.
افراد مبتلا به این بیماری ممکن است لازم باشد چند روزی در بیمارستان بستری شوند. حتی پس از رفتن به خانه، ممکن است مدتی طول بکشد تا کاملا به حالت عادی برگردند.
مایع درمانی و تزریق مایعات به درون ورید، از کمبود آب بدن جلوگیری می‌کند.
در صورت وجود هرگونه مشکلات تنفسی، استفاده از اکسیژن از طریق ماسک لازم است.
داروی استروئیدی به کاهش تورم در اطراف مغز و تشنج، کمک می‌کنند.
در صورت بروز هرگونه عارضه مانند از دست دادن شنوایی، ممکن است به درمان اضافی و پشتیبانی طولانی مدت نیاز باشد.
نوع باکتریایی با آنتی بیوتیک‌های داخل وریدی قابل درمان است. از آنجا که مننژیت باکتریایی می‌تواند بسیار جدی باشد، معمولا قبل از تأیید تشخیص، درمان با آنتی بیوتیک آغاز می‌شود.
نوع ویروسی خود به خود برطرف می‌شود. آنتی بیوتیک‌ها نمی‌توانند مننژیت ویروسی را درمان کنند. اما برخی از انواع مننژیت ویروسی با داروهای ضد ویروسی داخل وریدی درمان می‌شوند.
نوع قارچی با داروهای ضد قارچی درمان می‌شود.
نوع انگلی ممکن است فقط شامل درمان علائم یا تلاش برای درمان مستقیم عفونت باشد.