تومور مغزی یک تودهٔ غیرطبیعی در مغز است که بنا به ماهیت سلولهای تشکیل دهنده، می‌تواند خوش‌خیم یا بدخیم باشد. منشأ تومور شاید از بافت‌مغز باشد یا از محل دیگری به مغز منتشر شود یا اصطلاحاً متاستاز ایجاد شود. تومور مغزی به عبارت دیگر نوعی نئوپلاسم داخل‌جمجمه‌ای سخت و تو پُر، یا یک تومور (رشد غیرطبیعی سلولی)، در داخل مغز یا کانال مرکزی نخاع است.
تومورهای مغزی، تمامی تومورهای داخل جمجمه یا تومورهای درون کانال مرکزی نخاع را دربرمی‌گیرند. این تومورها، از طریق تقسیم سلولی کنترل نشده و غیرطبیعی ایجاد می‌شوند، و به‌طور معمول یا در خود مغز (شامل: نورونها، سلولهای گلیال (آستروسیتها، اولیگودندروسیتها، سلولهای اپندیمال، سلولهای تولیدکننده میلین شوان)، بافت لنفاوی، عروق خونی)، یا در اعصاب جمجمه‌ای، پرده مغزی (مننژ)، جمجمه، هیپوفیز و غده صنوبری ایجاد می‌شوند. همچنین این تومورها می‌توانند حاصل گسترش بدخیمی‌هایی باشند که در درجه نخست سایر ارگان‌ها را درگیر کرده بوده‌اند، که در این حالت بدان تومور دارای متاستاز یا متاستاتیک گفته می‌شود.
هرچند هرگونه تومور مغزی به خاطر ماهیت تهاجمی و منتشر شوندهٔ خود در فضای محدود جمجمه‌ای، به‌طور ذاتی، جدی و تهدیدکننده زندگی به‌شمار می‌رود، اما تومورهای مغزی (حتی انواع بدخیم آنها) همواره کشنده و مرگبار به‌شمار نمی‌آیند. تومورهای مغزی یا تومورهای داخل جمجمه‌ای می‌توانند ماهیت سرطانی (بدخیم) یا غیر سرطانی (خوش‌خیم) داشته باشند؛ با این حال، تعریف نئوپلاسم بدخیم یا خوش‌خیم در مغز، متفاوت از تعاریفی است که به‌طور معمول در دیگر انواع تومورهای سرطانی یا غیر سرطانی درگیرکنندهٔ سایر نقاط بدن مورد استفاده قرار می‌گیرند.
میزان تهدیدکنندگی یک تومور، بستگی به ترکیبی از مجموعه عوامل مختلف، همچون: نوع تومور، محل و اندازه تومور و نحوهٔ گسترش و توسعه آن است. از آن‌جا که مغز به‌طور کامل توسط جمجمه پوشانیده شده‌است، تشخیص سریع و زودرس تومور مغزی، تنها در صورتی‌که ابزار پاراکلینیکی و وسایل تشخیصی مناسبی که وضعیت حفره داخل جمجمه را به خوبی مشخص می‌سازند، در دسترس باشند و به سرعت به کار گرفته شوند. اما به‌طور معمول، تشخیص تومور مغزی، در مراحل پیشرفته بیماری و هنگامی رخ می‌دهد که وجود تومور موجب بروز علائم و نشانه‌های غیرقابل توضیحی در بیمار شده‌است.
طبقه‌بندی تومورهای مغزی
یکی از تقسیم‌بندی‌ها بر اساس ویژگی‌های سلولی تومور می‌باشد که شامل تومورهای خوش‌خیم و بدخیم است.
البته امروزه سازمان جهانی بهداشت تومورهای مغزی را بر اساس میزان تهاجمی بودن به ۴ گروه تقسیم کرده‌است، که گرید I خوش‌خیم‌ترین و گرید IV بدخیم‌ترین آنها می‌باشد.
تقسیم‌بندی دیگر بر اساس منشأ تومور است که از بافت مغز باشد (اولیه) یا متاستاتیک باشد (انتشار از محلی دیگر از بدن).
تومور مغزی اولیه
تومورهای مغزی اولیه (حقیقی)، از بافت نورواپیتلیال (آستروسیت-الیگودندروسیت-میکروگلیا-سلول اپندیم و غیره) ریشه گرفته و معمولاً در حفره کرانیال خلفی در کودکان و در دو سوم قدامی از نیمکره مغزی در بزرگسالان پدیدار می‌شوند. هر چند که این انواع تومور مغزی، می‌توانند در هر بخشی از مغز نیز تأثیر بگذارد. گلیوما (۵۰٫۴٪)، مننژیوما (۲۰٫۸٪)، آدنومای هیپوفیز (۱۵٪) و تومورهای غلاف عصبی شایعترین تومورهای اولیه مغزی هستند.
مطالعات جدید نشان می‌دهد پرتودرمانی با پروتون، مؤثرترین روش درمان شایعترین تومور مغزی در کودکان (مدولوبلاستوما) است.
تومور مغزی ثانویه
تومورهای ثانویه مغزی، همان تومورهای متاستاتیک و لنفومیک می‌باشند که منشأ اولیهٔ آنها، کانسرهای اولیه سایر نقاط بدن بوده و به محدودهٔ فضای داخل جمجمه‌ای دست اندازی می‌کنند. این بدین معناست که سلولهای سرطانی از تومور اولیه‌ای که منشأ آن، یک تومور در ارگانی دیگر است به بیرون نفوذ کرده و سپس وارد سیستم لنفاوی و رگ‌های خونی می‌شوند. این سلول‌ها، سپس از طریق سیستم گردش خون به جریان افتاده و در مغز جای‌گیر خواهند شد. در ادامه، این سلول‌ها به رشد و تقسیم بی رویهٔ خود ادامه خواهند داد، و به نئوپلاسم مهاجم دیگری که از جنس بافت سرطان اولیه‌است، تبدیل می‌گردند. تومورهای ثانویه مغزی، تومورهایی بسیار معمول و شایع به‌شمار می‌آیند و اغلب در بیمارانی دیده می‌شوند که در مراحل انتهایی ابتلاء به سرطانی علاج ناپذیر، دچار متاستاز از آن سرطان شده‌اند. از جمله شایعترین انواع سرطان‌های متاستاتیک مغزی می‌توان به سرطان ریه، سرطان پستان، ملانومای بدخیم، سرطان کلیه و سرطان روده بزرگ (که البته فراوانی آن رو به کاهش است)، اشاره نمود.
تومورهای ثانویه مغز، شایعترین علل وجود تومور در حفره داخل جمجمه‌ای محسوب می‌شوند.
افزون بر این، وجود هرگونه بافت توموری در ساختار استخوان جمجمه نیز می‌تواند منجر به کاهش حجم فضای حفره داخل جمجمه‌ای شده و از این طریق به مغز آسیب برساند.
گلیوما
به تومورهایی که منشا آن سلول گلیایی باشد، تومور گلیوما می گویند. این سلول ها معمولا:
- از ساختار سیستم عصبی مرکزی حمایت می کند
- مواد مغذی را به سیستم عصبی مرکزی می رساند
- ضایعات سلولی را پاکسازی می کند
- نورون های مرده را تجزیه می کند
ممکن است گلیوما از انواع مختلف سلول گلیایی تشکیل شود.
انواع تومورهای ناشی از سلول گلیایی عبارتند از:
- تومورهای آستروسیت مانند آستروسیتما که منشا آن از مخ است
- تومورهای الیگودندروگلیال که معمولا در لوب پیش گیجگاهی دیده می شود
- گلیوبلاستوما که منشا آن بافت مغز است و شدیدترین نوع تومور است
سایر تومورهای اولیه ی مغز
از دیگر تومورهای اولیه ی مغز می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تومورهای هیپوفیز که معمولا خوش خیم هستند
- تومورهای غده پینه آل که ممکن است خوش خیم یا بدخیم باشد
- اپاندیموم که معمولا خوش خیم است
- کرانیوفارنژیوم که بیشتر در کودکان رخ می دهد و خوش خیم است اما می تواند علائم بالینی نظیر تغییر در بینایی و بلوغ زودرس را به همراه داشته باشد
- لنفوم اولیه سیستم عصبی مرکزی (CNS) که بدخیم است
- تومور ژرم سل اولیه مغز که ممکن است خوش خیم یا بدخیم باشد
- مننژیوم که منشا آن از مننژ است
- شوانوما که در سلول هایی که پوشش محافظتی اعصاب (غلاف میلین) را تولید می کنند و سلول-های شوان نامیده می شوند رخ می دهد
اکثر تومورهای مننژیوم و شوانوما در افراد بین سنین 40 تا 70 سال رخ می دهد. مننژیوم در زنان بیشتر از مردان شایع است. نرخ ابتلا به شوانوما در زنان و مردان یکسان است. این تومورها معمولا خوش خیم هستند اما به خاطر اندازه و محل بروز مشکلاتی را به دنبال می آورند. مننژیوم و شوانومای سرطانی نادر است اما می تواند بسیار تهاجمی باشد.
تومور مغزی ثانویه
اکثر سرطان های مغز از نوع تومور مغزی ثانویه است. این تومورها در یک قسمت از بدن تشکیل می شود و بعد به مغز سرایت یا متاستاز می کند. سرطان های زیر می تواند به مغز متاستاز کند:
- سرطان ریه
- سرطان پستان
- سرطان کلیه
- سرطان پوست
تومورهای مغزی ثانویه همیشه بدخیم هستند. تومورهای خوش خیم از یک قسمت بدن به ناحیه ی دیگر سرایت نمی کنند.
عوامل خطرناک ابتلا به تومور مغزی
سابقه خانوادگی، سن، نژاد، قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی، قرار گرفتن در معرض تشعشع، عدم ابتلا به آبله مرغان
علائم تومور مغزی چیست؟
علائم تومور مغز به اندازه و محل تومور بستگی دارد. بعضی از تومورها با حمله به بافت مغز آسیب مستقیم وارد می کنند و بعضی دیگر به اطراف مغز فشار می آورند. اگر تومور در حال رشد به بافت مغز فشار وارد کند، دچار علائم قابل توجه خواهید شد.
سردرد از جمله علائم شایع تومور مغزی است. ممکن است دچار سردردهایی شوید که:
- هنگام صبح و بیدار شدن شدیدتر است
- هنگام خواب اتفاق می افتد
- با عطسه، سرفه یا ورزش تشدید می شود
همچنین ممکن است موارد زیر را تجربه کنید:
- استفراغ
- تار شدن دید یا دوبینی
- گیجی
- رعشه (به خصوص در بزرگسالان)
- ضعیف شدن عضو یا بخشی از صورت
- تغییر در عملکرد ذهنی
- تلوتلو خوردن
- از دست دادن حافظه
- گیجی
- اختلال در خواندن یا نوشتن
- تغییر در توانایی شنیداری، چشایی یا بویایی
- کاهش هوشیاری که شامل خواب آلودگی و از دست دادن هوشیاری می شود
- مشکل در بلعیدن
- گیجی یا سرگیجه
- مشکل چشم، مثل افتادگی پلک و نامساوی بودن مردمک ها
- حرکات غیر قابل کنترل
- لرزش دست
- از دست دادن تعادل
- از دست دادن کنترل مثانه
- بی حسی یا مورمور شدن یک سمت از بدن
- مشکل در گفتار یا درک حرف دیگران
- تغییر در خلق وخو، شخصیت، عواطف و رفتار
- اختلال در راه رفتن
- ضعیف شدن عضلات صورت، دست یا پا
علائم تومور هیپوفیز
ممکن است تومور هیپوفیز علائم زیر را به همراه داشته باشد:
- ترشحات نوک پستان یا شیرریزی
- قاعده نشدن در زنان
- رشد بافت پستان در مردان یا گانیکومستیا
- بزرگ شدن دست ها و پاها
- حساسیت به سرما یا گرما
- افزایش موی بدن یا هیرسوتیسم (پرمویی)
- تغییر در بینایی، مانند تار شدن دید یا باریک بینی
تومور مغز چطور تشخیص داده می شود؟
برای تشخیص تومور مغز ابتدا معاینه ی فیزیکی انجام می شود و سابقه ی پزشکی تان مورد بررسی قرار می گیرد.
معاینه فیزیکی شامل معاینه دقیق عصب شناختی می شود. پزشک آزمایشی انجام می دهد تا از سالم بودن عصب جمجمه ای اطلاع حاصل کند. این اعصاب در مغز قرار دارد.
پزشک با دستگاه معاینه چشم که به مردمک و داخل شبکیه نور می تاباند، چشمتان را معاینه می کند. این دستگاه به پزشک اجازه می دهد واکنش مردمک به نور را بررسی کند. همچنین او می تواند مستقیما به چشم نگاه بی اندازد و بروز هرگونه التهاب در عصب بینایی را مورد معاینه قرار دهد. با افزایش فشار در جمجمه، تغییراتی در عصب بینایی رخ می دهد.
همچنین ممکن است پزشک متخصص مغز و اعصاب موارد زیر را ارزیابی کند:
- قدرت عضلات
- هماهنگی
- حافظه
- توانایی حل محاسبات ریاضی
درصورت لزوم، بعد از معاینه فیزیکی آزمایشات دیگر تجویز می شود.
سی تی اسکن سر، ام آر آی سر، آنژیوگرافی، عکس برداری از جمجمه با استفاده از اشعه ایکس، بافت برداری
درمان تومور مغزی
درمان تومور مغزی بستگی به نوع تومور، اندازه ی تومور، محل تومور و سلامت کلی بیمار دارد.
شایع ترین درمان تومور بدخیم مغز جراحی است. هدف از جراحی این است که بدون آسیب رساندن به قسمت های سالم مغز، تا جای ممکن سرطان برداشته شود. درحالی که محل بعضی از تومورها اجازه جراحی آسان و امن را می دهد، ممکن است تومورهای دیگر در قسمتی واقع شده باشند که میزان برداشتن تومور را محدود کند. حتی برداشتن قسمتی از تومور هم مفید واقع می شود.
خطرات جراحی مغز شامل عفونت و خونریزی است. تومورهای خوش خیم که خطر بالینی به همراه دارد هم با جراحی برداشته می شود. تومورهای مغزی متاستاز مطابق توصیه های مرتبط با نوع سرطان اصلی درمان می شوند. می توان جراحی را در کنار روش های دیگر درمان مانند پرتودرمانی و شیمی درمانی انجام داد. جسم درمانی، کاردرمانی و گفتاردرمانی به بهبود بیمار بعد از جراحی کمک می کند.